Paschixedda e sa mesa casteddaia_di Giampaolo Lallai

Paschiscedda est una de is festasprus mannas de sa Cristianìa edoncas est connota in totu su mundu chi dd’abetat cun prexeri po un’annu interu. 

Sa televisioni e is mass media ant cuncursu a ndi fai una festa chi parit sempri prus simbillanti in dogna logu de sa Terra, tant’est chi at pigau una bisura comuna. 

Bollu nai chi is usantzias e is costuminis chi una borta aparteniant sceti a unu locu, a pagu a pagu, casi sentz’‘e si ndi sapìri, si funt perdius. Sa genti at prefertu sighiri modas bennias de atesu, poita fi ant noas e atraiant. Custu est sutzediu in Sardigna puru e non po sa Paschiscedda sceti. 

Bastat a pensai a su tempus de is annus Sessanta e Setanta, a candu, in nomini de su modernamentu, medas bortas est istetiu fatu arrasu de is arrichesas curturalis cosa nostra, mirendi a fai prevalessi cussas natzionalis e de su mundu etotu. 

Po cust’arrejoni eus perdiu una parti manna de is arrichesas de sa musica, de sa poesia, de is costumus, de sa lingua, e pofi ntzas de s’art’‘e coxinai. Trinta o corant’annus prima de oi, sa Paschiscedda fi at diferenti in Sardigna puru: casi totus is tzitadis e is biddas teniant a su mancu calincunu costumu cosa insoru. 

Cussus prus piticus, chi mancai oi arregordaus in manera prus forti, funt sparessius po sempri. Funt abarraus cussus prus mannus, ma nimancu in dogna logu.

Biveus sa festa cumenti dda bivint in is tzitadis de s’America, de s’Australia o de s’Africa o de atru calisisiat logu. Is simbillantzias ddas connosceus beni: Paschiscedda est sa dì de is arregalus a is pipieddus e si ddus betit “Babbo Natale”, chi est paris in dogna logu, cun sa bistimenta e su cuguddu arrubius, sa barba bianca, su sacu pren’‘e gioghitus; totu su mundu cantat Adeste fi deles, Stille Nacht, Astro del ciel, Jingle bells, Oh Happy Day e papat Cotechino e Panettone; is domus chi cuncordant su nascimentu funt sempri prus pagus, preferrint aprontai “l’albero di Natale”; custu una borta fi at una matixedda bia, casi sempri d’opinu, oi in dogna logu usant is matas fi ntas. 

E aici si podit sighiri. Mancu malis chi a Casteddu faint dus Nascimentus chi funt sempri pren’‘e genti: unu in su cumbentu de Santu Nassiu e s’atru in sa ex cresia de Santa Restituta, cun duxentus statuinas bistias cun is costumus de totu sa Sardigna. 

Un’usantzia chi, invecis, est abarrada comuna a totu su mundu, in Sardigna puru, est sa Miss’‘e Mesunoti (in sa zon’‘e Casteddu est connota coment’e sa Missa de puddu o de puddas, nomini chi eus pigau de sa Catalogna: “Missa del gall”).

Custu fai comprendi chi, mancai sa festa siat cambiada, Paschiscedda at mantenniu fi rma in dogna logu sa prus importanti sustantzia religiosa, chi est s’arregordu de sa nascida de Gesus. E a nai sa beridari propiu in sa Miss’‘e Mesunoti e in sa Novena, sa Sardigna si scerat po sa musica sua, spetziali, fata de cantzonis bellas meda (Notti de chelu, Naschid’est, Celesti Tesoru, Su Rei de s’amori, Anghelos cantade) e, aundi s’agatant sonadoris, de su sonu de is launeddas chi lompit sempri a su coru. Ma prima de sa Missa c’est sa cena e custa puru no est mai sparessia. Sfi du deu! Nisciunu arrenuntziat a una papada cumenti Deus cumandat, a su mancu una borta a s’annu, nimancus immoi chi su dinai de ispendi est tropu pagu. 

Seus bivendi unu tempus malu: medas traballadoris no arrennescint a lompi a s’acab’‘e su mesi, is antzianus tirant una pension’‘e famini, is fabricas e is aziendas funt custrintas a serrai poita no bendint casi nudda, is butegas funt sempri sbuidas. Ant depiu imbentai pofi ntzas sa social card po circai de donai una manu de agiudu a is prus abisongiosus.

Creu chi cust’annu puru, mancai cun calincunu sagrifitziu, dognunu at a circai de fai un’ecetzioni e de papai unu pagu mellus de is atras dis. Antzis, postu chi in custas dis de festa teneus tempus in prus po fai is cosas e po ddas fai sentz’‘e pressi, iat a essi su casu de coxinai pitantzas chi no papaus casi mai poita bollint tempus e faina.

Eus abarrai cuntentus de tastai cosas chi eus fatu nosus etotu, bonas de si ndi lingi is didus; una borta tanti nci besseus de su connotu de casi totu s’annu. 

Bieus impari ita podeus coxinai e aprontai. A dognunu de bosatrus s’incarrigu traballosu de scioberai! M’arrecumandu: no pigheis sceti is arretzetas prus fatzilis o lestras. 

Po cumentzai: 

  • cociulas e cotzas scabeciadas (oi est proibiu de ddas papai cruas cun stiddius de limoni, cumenti una borta a su mercau beciu de su Largu: su collera at fatu sparessi custa antiga guturrentzia); 
  • butariga segada a arrogheddus piticus postus in ollu de olia; 
  • burrida fata a su mancu duas o tres dis prima; 
  • olias sardas stasonadas in aqua salìa e cun fi nugheddu burdu; 
  • sartitzu e presutu sardu de sirboni; pillonis de tacula, buddius in aqua salìa e imbuddicaus in foll’‘e murta (medas nci papant totu, lassendi sceti su bicu); 
  • buconis; 
  • ortziadas fritas; 
  • insalad’‘e prupu; 
  • cambaredda frita; 
  • peis de boi (ammoddiaus in allu, perdusemini, ollu e pagu axedu); 
  • piscisceddus fritus de papai totus interus cun concas e ispinas; call’‘e crabitu.

Is primus pratus funt medas. Ndi bollu arregordai calincunu: 

  • pisci a colletu (fa sicada, buddia cun allu e cundia cun ollu e pibiri); matzamurru, chi est bonu e costatpagu (si segant fi tas grussas de pani tostau, mellus si est unu cocoi, si ponint a ammoddiai in su brod’‘e petza o in s’aqua callenti, si cundint cun bagn’‘e tomatas e casu de brebei e s’inforrant po una coidura lestra);
  • malloreddus cundius cun bagn’‘e tomatas, arrogheddus de sartitzu sardu arrubiau e tzafaranu o puru cun bagna e pitziall’‘e caboniscu; 
  • culingionis prenus de casu friscu o arrescotu amesturau cun spinacius e tzafaranu (su pillu depit essi fi ni meda po intendi mellus su sabori de sa prenidura);
  • macarronis cun bagna o cun arrescotu; 
  • culingionis de petza, de cibudda; 
  • macarronis cun arritzonis; 
  • filindeus cun butariga o cun cociula bianca; 
  • minestr’‘e cixiri, de gintilla, de fasolu (cun croxol’‘e porcu), de indivia, de patata, de cas’‘axedu, de fregula cun cociula; 
  • brod’‘e pudda cun simbula o farricru, cun tzafaranu e aciunta, a urtimu, de fi tas de casu friscu; ziminu (sup’‘e pisci: prupu, scropula, caponi); 
  • cassola; 
  • arrosu cun tzafaranu o cun bagna; 
  • timball’‘e macarronis o de cibudda.
  • Is segundus pratus funt aici etotu medas.
  • Prim’‘e totu su pisci: 
  • giarretu; sardinas fritas;
  • mongixeddas de lati (cociula bianca);
  • lissas, carinas, mumungionis, murenas, spirritus (murgiaus), trillias imbuddicadas, auguiddas arrustias a schidoni cun follas de lau (si ndi abarrant si podint ponni in scabeciu: ollu fritu cun allu e axedu); 
  • su spirritu e su merlutzu funt bonus buddius puru e cundius sceti cun limoni; bacaliari a cassola o a schiscionera; 
  • bacaliari fritu; anguiddas cun su lau o cun sa marvasia;
  • macioni fritu; 
  • aligusta buddia segada a arrogheddus e cundia cun ollu e limoni; aligusta a sa piscadora; 
  • cavuru buddiu; 
  • cambara arrustia. 

Ma a nosus casteddaius si praxit sa petza puru: 

  • angioni arrustiu (e stiddiau cun lard’‘e porcu) o cun ous e limoni amisturaus impari, o arrubiau cun patata o cun pisurci; 
  • porceddu arrustiu sentz’‘e pressi e, issu puru, stiddiau cun lardu po otenni su croxolu tzacarrosu; 
  • pudda buddia e farcia cun supressada e sa frisciura sua, mòllias beni cun ous e pani tratau; 
  • caboniscu cun bagna; 
  • bistech’‘e cuaddu arrustia e sfusta in ollu, allu e perdusemini; conillu a suchitu;
  • perdixi cun gintilla; 
  • lepori a sa cassadora;
  • sirboni a carraxu; tratalia; 
  • cordula arrustia o cun pisurci; 
  • longus e mannareddas arrustius; 
  • matzamin’‘e boi cotu in bagn’‘e tomatas cun sa menta; 
  • tzitzigorrus; 
  • bombas de petza (mòllia cun allu, perdusemini, ous
  • e pani tratau) fritas e postas in sa bagn’‘e tomatas; 
  • anadi cun gintilla; 
  • ghisau; 
  • panada (de anguidda, de canciofa, de angioni). 

No si scarexiais de is ortalitzias: 

  • canciofa a tianu; 
  • cardulinu arrustiu; 
  • cauli soffocau;
  • cibuddau; 
  • crocoriga a cassola; 
  • perdingianu o crocoriga fartzius; 
  • perdingianu arrustiu. 

Agoa aciungei su casu martzu, si dd’agatais.

Su binu? Scioberai bosatrus: 

mancai Nuragus (biancu) o Cannonau (arrubiu). 

Po su durci, ponei a parti su panetoni e papai, prus a prestu, pan’‘e saba, candelaus,

guefus, pirichitus, pabassinas, amaretus, pardulas casteddaias (pasta prena de casu friscu traballau), arrubiolus e bugnoleddus.

Ci nd’est po si preni sa brenti. 

Una borta tanti lasseus perdi sa linia e totus is liagasde dogna dì.

Vedi anche

Transizione ecologica o devastazione ecologica? _di Stefano Lavra

Con questo slogan che funge da foglia di fico, da specchietto per le allodole, si …